Hoe slim zijn duiven?

We kennen allemaal het mopje dat je een reisduif eigenlijk zou moeten kunnen kruisen met een papegaai zodat ze af en toe de weg kan vragen... Papegaaien zijn er voor bekend dat ze over een merkwaardige intelligentie bezitten, maar is dat wel intelligentie zoals wij het bedoelen en hoe zit dat in het algemeen met het "verstand" van vogels en van onze duiven?

Stom kieken, dwazen uil... je hebt de hersenen van een mus

We hebben in het spraakgebruik geen hoge pet op van de intelligentie van vogels. Trouwens hoeveel intelligentie zou er kunnen zitten in hersenen ter grootte van een paar krenten... Dat die hersenen zo klein zijn - dat zegt toch onze menselijke logica - is een besparingsmaatregel om minder gewicht in de lucht te moeten houden bij het vliegen. Dat ze daarmee inboeten aan intelligentie, wordt er dan maar bij genomen zeker? Maar is dat wel zo...?

Zelfs de biologen hebben lang aangenomen dat intelligentie evenredig is aan het hersenvolume. Voor de homo sapiens (de mens) en voor de dolfijnen lijkt dat te kloppen: meer cc aan hersenen staat borg voor meer intelligentie, meer inzicht, meer geheugen. Dat dacht men althans. Ondertussen heeft wetenschappelijk onderzoek uitgewezen dat er in de miniatuurhersenen van sommige vogels evenveel neuronen (hersencellen) zitten als in de hersenen van pakweg een makaak. Die neuronen zijn alleen veel kleiner en zitten veel compacter op elkaar.

Antropomorfisme

Antropomorfisme is het toeschrijven van menselijke eigenschappen aan wezens of dingen die geen mensen zijn. Als je van je computer zegt dat "hij weer niet wil vandaag", doe je aan een soort antropomorfisme, maar je kunt ook menselijke trekken toeschrijven aan hogere wezens, natuurfenomenen enz. Het meeste gebruiken we echter antropomorfisme ten opzichte van dieren, denk maar aan de fabels van La Fontaine over de raaf en de vos, de krekel en de mier... U kent ze wel.
Maar heb je er al eens over nagedacht hoeveel menselijke trekjes we toedichten aan onze duiven...? Overloop met mij maar eens volgend lijstje en stip aan welke "menselijke" eigenschappen je al wel eens op je duiven hebt toegepast: trouw en ontrouw, slim en dom, karakter, verliefd, vertrouwen, achterdocht, nieuwsgierig, (a)sociaal, aanhankelijk, leren, macho, wilskracht, jaloezie, ...

Misschien zit er dan toch een deel waarheid in het refreintje van de Fabeltjeskrant...

Want dieren zijn precies als mensen
Met dezelfde mensen wensen
En dezelfde mensen streken...

Wat is intelligentie?

Als we er willen achter komen of vogels en meer bepaald duiven "intelligent" zijn, dan moeten we wel over hetzelfde spreken. Vandaar de vraag "wat is intelligentie?". Een duidelijke vraag voor Google, maar het antwoord blijkt veel minder duidelijk. Je kunt immers intelligent zijn en toch domme dingen doen... slim en intelligent is dus niet hetzelfde. En is intelligentie niet iets wat enkel op mensen van toepassing is? Intelligentie is een complex geheel van vermogens: informatie verwerven, opslaan en terug gebruiken, problemen begrijpen en oplossen, verbanden zien zoals oorzaak en gevolg, communiceren, plannen maken, redeneren enz. Voor dieren gebruiken wetenschappers meer en meer het begrip "cognitie": het kunnen verwerven, opslaan en gebruiken van informatie. Kort gezegd: kunnen leren. Dat is al heel wat en het is duidelijk dat er grote verschillen zijn van dier tot dier en zelfs van vogel tot vogel.

Specialisatie

We mogen ervan uitgaan dat de evolutie ervoor gezorgd heeft dat bij elke diersoort die vorm van cognitie zich heeft ontwikkeld die het beste de overlevingskansen van het dier dient. Als we het bij de vogels houden, dan kan die intelligentie zich toespitsen op o.a.

• het vinden, verwerven en eventueel bewaren/stockeren/verbergen van voedsel;
• het zich kunnen oriënteren en verplaatsten over grote afstanden om te fourageren, te overwinteren enz.;
• het vakmanschap bij het kiezen en inrichten van broedplaatsen met soms meesterlijke kunstwerken als resultaat;
• het beheersen van de eigen zang of het nabootsen van de zang van andere vogels. Zo kan de spotvogel tientallen andere vogels vlekkeloos imiteren. En het spraakvermogen van bv. papegaaien, beo's enz. is ons natuurlijk ook bekend;
• het soms erg complex baltsgedrag, hofmakerij en paringsrituelen;
• sociale vaardigheden om in groep te functioneren enz.

Allemaal deelgebieden die een niet geringe dosis intelligentie of, als je het liever hoort, cognitie veronderstellen. Maar het is wel meteen duidelijk dat er zeker niet 1 soort IQ-test bestaat om de intelligentie van van pakweg kippen, papegaaien of koolmezen te meten.

Gereedschap

Het gebruiken van gereedschap heeft lange tijd gegolden als een typisch kenmerk en bewijs van "menselijke" hogere intelligentie. Maar meer en meer blijkt dat ook bepaalde diersoorten instrumenten gebruiken: een stokje om termieten uit hun nest te lokken, een steen om noten te kraken enz. Eenvoudige technieken, maar toch een voldoende bewijs van enig "abstract" denkvermogen bij de betreffende dieren.

Van vogels zou je dergelijk gedrag niet direct verwachten... en toch.

Biologen ontdekten namelijk een soort kraaien op Nieuw-Caledonië (een eilandengroep ten oosten van Australië) die meesters zijn in het gebruiken van gereedschap om aan voedsel te komen. Ze doen dit in het wild, dus gaat het zeker niet om aangeleerd laboratoriumgedrag. In de praktijk komt het erop neer dat ze heel doelbewust takjes op maat en in model "knippen" om larven en dergelijke uit voor hun bek onbereikbare plaatsen te peuteren. En blijkbaar doen die vogels dat op een heel inzichtelijke manier, want toen ze de kraaien naar een laboratoriumomgeving brachten, bleken ze nog tot nog veel meer in staat.

Enkele proeven die de Nieuw-Caledonische kraaien met gemak volbrengen:

• een kleinere stok gebruiken om aan aan andere langere stok te komen nodig om voedsel uit een plastic tunnel te halen...
• keitjes in een glazen koker gooien om het waterniveau te doen stijgen zodat een drijvend brokje voedsel binnen "bek-bereik" komt
• zelf een metalen draadje in een haakje plooien om zo een pakketje voedsel omhoog te vissen...

De biologen wisten niet wat ze zagen... In elk geval was wat ze zagen bij deze kraaien het bewijs van een vrij hoog ontwikkeld "denkvermogen". De conclusie van de wetenschappers is dan ook verbluffend: deze kraaien hebben de intelligentie van een gemiddelde primaat of als u dat liever hoort: van een kind van 5 à 7 jaar. Dat is wel niveau eerste leerjaar! En dat in een vogelkopje...

Notenkrakersballet

De notenkraker is een vogel die meestal niet in onze streken voorkomt. Hij lijkt op een groot uitgevallen spreeuw, maar is eigenlijk familie van de kraaien en gaaien (corvidae). De notenkraker deelt wat van de intelligentie van zijn verre neef de kraai, maar dan op een heel ander vlak. Hij voedt zich zoals de naam laat vermoeden met vooral noten en eikels. Maar de notenkraker is legendarisch in het verstoppen van voedsel voor later gebruik en vooral in het terugvinden van dat voedsel. Zo kan de Grijze Notenkraker tot wel 6000 bergplaatsjes van voedsel registreren en feilloos terugvinden over een terrein van een paar vierkante kilometer en dit tot op de centimeter nauwkeurig en tot bijna een jaar na het verstoppen. Meer nog: hij is zo slim om eerst het voedsel te gaan opdiepen dat het snelste vergaat (maden bv. bewaren niet zo lang als eikels).

En omdat ze van zichzelf weten dat ze wel eens durven stelen bij de buurman, zijn ze bijzonder oplettend bij het verstoppen van voedsel zodat diezelfde buur hen niet bezig ziet.

En dat met hersenen niet groter dan die van een duif.

En over duiven gesproken

En dan komen we tot de hamvraag: hoe slim zijn duiven?

Qua intelligentie komen duiven niet in de buurt van reeds genoemde kraaien en papegaaien. Maar ze hebben hun eigen specialisaties zoals we meteen gaan merken. Maar globaal genomen zijn duiven nogal aan de "lompe" kant: ze bevuilen hun eten en grit, ze zijn specialisten om deksels van drinkpotten te gooien en er dan meteen in te gaan sch*ten, ze vertrappelen hun eigen eieren en jongen als er een robbertje te vechten valt, ze zijn zeker geen meesters in het bouwen van nesten en laten achteloos hun nestvulsel achter als dat valt, als ze verkeerd vliegen op het hok herkennen ze een verkeerde bak niet als dusdanig, ze zien geen verschil tussen een echt ei of een kalkei... kortom het zijn niet de dieren waarmee je denkt te scoren qua vindingrijkheid of cognitie. En toch...

Picasso

En toch hebben duiven onvermoede talenten. In laboratoriumomstandigheden verbazen ze allen en iedereen door hun kolossaal geheugen, waarnemingsvermogen en onderscheidingsvermogen.

Zo kunnen duiven kunststijlen onderscheiden. Ja, u leest het goed. Mits enige training leren duiven feilloos het onderscheid tussen kubisme en impressionisme bijvoorbeeld. Pikken op een fragment van een kubistisch schilderij levert wat voer op, de impressionisten leveren niets. Hoe ze het doen, weten we niet, maar na enige tijd herkennen de duiven feilloos alles wat enigszins kubistich is - ook al kregen ze de afbeeldingen daarvoor nooit onder ogen - en blijven ze even onberoerd door zowel Manet en Monet als door Renoir en Degas... Je vraagt je ondertussen toch wel af wie dat soort proeven bedenkt...

Maar dat is nog niet alles. Ze leren ook feilloos het onderscheid tussen afbeeldingen waar personen op voorkomen en afbeeldingen zonder menselijke figuren. Nog niet onder de indruk? Duiven kunnen blijkbaar ook afbeeldingen met 1 tot 10 voorwerpen in volgorde zetten volgens het aantal voorwerpen... Misschien mogen ze dan toch stilaan naar het eerste leerjaar samen met de kraaien? Voor een goed begrip: verhoudingsgewijs zijn de hersenen van de Nieuw-Caledonische kraai toch nog bijna dubbel zo ontwikkeld als die van een duif.

Al iets zinvoller

De aanleg van duiven om afbeeldingen te onderscheiden bracht Richard Levenson, een professor pathologie aan de Universiteit van Californië, op het idee om duiven in te zetten in de afdeling medische beeldvorming van zijn kliniek. En wat blijkt? Duiven kunnen vrij gemakkelijk leren een onderscheid te maken tussen gezond weefsel en kankerweefsel! En niet zomaar "met de natte poot"... na twee weken training konden de duiven (röntgen)foto’s interpreteren en er kankerweefsel in onderscheiden met een accuraatheid tot 99 procent. Beter dan sommige onderzoekers.

Maar het onderscheidend vermogen van de duiven bleek wel niet grenzeloos. Om gezwellen te vinden op bv. een mammografie hadden ze het al veel moeilijker en goedaardige van kwaadaardige tumoren onderscheiden lukte ze helemaal niet. Het zou te mooi geweest zijn.

En vooral...

Maar wat ons uiteindelijk meer interesseert en waar duiven bijzonder goed in zijn, is de weg naar huis vinden. Meestal toch.

We gaan hier niet de oefening overdoen om te achterhalen "hoe" de duiven de weg naar huis vinden. Ondanks de ontelbare proeven en onderzoekingen hieromtrent, is daar nog steeds geen uitsluitsel over. Dat het wellicht een globaal pakket en combinatie is van (aard)magnetisme, zonlicht, geheugen, visuele herkenningspunten, geur(?), infrasone geluiden(?) enz. dat weten we al, maar hoe het precies werkt weten we nog steeds niet. Dat geldt overigens ook voor de vraag hoe de trekvogels hun routes bepalen en hun standplaats terug vinden.

Maar lees toch nog maar even mee. Het wordt steeds interessanter.

Dankzij moderne onderzoekstechnieken komen wetenschappers steeds meer te weten over de werking van de hersenen, of dit nu bij mens of dier is. Zo wordt steeds meer in kaart gebracht welke hersenzonen vooral actief zijn bij tal van specifieke activiteiten.

Vogels en zoogdieren (waaronder de mens) hebben in een heel ver verleden een gemeenschappelijke dinosaurusachtige voorouder. Het is dus niet zo verwonderlijk dat er nog analogieën bestaan in de werking van de hersenen van de vogel (duif) en die van bv. de mens. Een zone in de hersenen is bij duiven erg actief bij het oriënteren en dat is de hippocampus, een deel van de hersenen dat bij mens en dier door zijn vorm wat doet denken aan een zeepaardje (vanwaar ook de Latijnse naam "hippocampus").

En nu komt het: bij een goed getrainde duif is de hippocampus ongeveer 15% groter dan bij een niet geleerde duif of sierduif. Het is niet duidelijk waaruit die 15% bestaat... meer neuronen? meer verbindingen tussen neuronen? rijkere doorbloeding? Moeilijk te zeggen. Maar wel is duidelijk dat "oefening kunst baart" en dat een goed opgeleide duif over een beter of toch meer ontwikkeld oriënteringsorgaan en "interne landkaart" beschikt dan een niet getrainde of slecht opgeleerde duif.

Anders gesteld: de hippocampus als locatie van de oriënteringsfunctie is bijna zoals een spier die moet ontwikkeld en geoefend worden om optimaal te werken. En heel waarschijnlijk gaat dit beter bij jongere dieren.

Slimme duiven... onhandige liefhebbers?

Tot slot nog een bedenking dat het wel helemaal verkeerd is om als liefhebber de intelligentie van de duif te onderschatten. Het is met name ook aangetoond dat duiven heel goed gezichten onthouden en dit levenslang en dat ongeacht kledij of hoofddeksels. En ze onthouden niet enkel die gezichten, ze onthouden ook alle emotionele incidenten die aan die persoon verbonden zijn... Eén keer een duif onheus behandelen en ze vergeet het nooit meer... Het is dan ook niet te verwonderen dat een zenuwachtige of ongedurige melker over schuwe en soms onhandelbare duiven beschikt. En omgekeerd. Maar daar was u zelf al achter.

Er blijven natuurlijk nog een massa vragen open... Kunnen vogels nu echt "denken"? Kunnen ze vooruit denken en plannen? Kunnen ze van gedacht veranderen...? Hebben ze een inlevingsvermogen over hoe soortgenoten zich voelen? Kunnen ze treuren? Veel vragen en weinig antwoorden...

Wist je dat duiven zichzelf herkennen in de spiegel, in tegenstelling tot bijvoorbeeld katten...? Wist je dat vogels met de ene hersenhelft kunnen slapen en met de andere helft kunnen wakker zijn en de omgeving blijven observeren...?

En tot slot

En tot slot nog een uitsmijter: nestvlieders (vogels die na het uitpikken meteen op eigen "poten" kunnen staan) zoals eenden, fazanten, kieviten en kippen hebben kleinere hersenen dan nestblijvers. Raar maar waar, maar vogels die hulpeloos geboren worden en een langere (op)voeding krijgen in het nest, blijken achteraf ronduit slimmer. Hebben we dan even geluk met onze duiven! Maar alles kan beter, want bv. de fameuze Nieuw-Caledonische kraaien blijven tot anderhalf jaar bij hun ouders om de stiel te leren en om te "helpen bij het huishouden". Echt waar.

De Nieuw-Caledonische kraai behoort tot de slimste dieren ter wereld. Ze is een meester in het maken en gebruiken van gereedschap.

Verzameling instrumenten gemaakt door de kraaien.

Kraai met een zelf geplooid haakje om voedsel uit de buis te vissen...

De kraai "begrijpt" dat ze met massieve ballast het waterpeil omhoog krijgt en zo aan het voedsel geraakt.

De Grijze Notenkraker, ook een kraaiachtige, is specialist in het verstoppen en terugvinden van zijn voedselvoorraden. Hij kan tot 6000 verschillende bergplaatsen over meerdere vierkante kilometer feilloos onthouden en localiseren. Tot op de centimeter.

Links de hippocampus, rechts het zeepaardje. De gelijkenis is sprekend.

De hippocampus is het deel van de hersenen dat bijzonder actief is bij het oriënteren en onthouden van geleerde routes en herkenningspunten. Bij een getrainde duif is de hippocampus tot 15% meer ontwikkeld.

Duif in laboratoriumopstelling. Als de duif de juiste afbeelding aantikt, krijgt ze wat voer als beloning.

• Vorige
• Volgende